گوهر لطایف/ سیری در اسامی و القاب ایرانی
آقاآقا لفظی است در فارسی به معنی رییس و مهتر. و در فرهنگ نامه پارسی، لفظ آغا اصلاً ترکی مغولی و به غین است و معنی خواجه و سرور را می دهد و بعدا به قاف [تبدیل] شده. و شاید به مناسبت همین اصالت آن در غین، در بسیاری از جاها آن را به غین می نویسند. چنانکه در «الفیض القدسی» از اول کتاب تا آخر، هر چه دارد همه را به غین نوشته. و بعضی، آغای با غین را درباره زنان و خواجه گان استعمال می کنند. نخستین وقتی که این کلمه در جلو اسماء علماء شیعه و مملکت ایران درآمده، قرن یازدهم هجری بوده که می بینیم آقا حسین خوانساری و فزندانش آقا جمال و آقا رضی را بدین نام خوانده اند. بابدر «برهان قاطع» فرماید: باء ثالث به الف کشیده، پدر و جدّ را گویند و در «انجمن آرا» بعد از ذکر این معنی فرماید: این لفظ را بر پیران کامل اطلاق کنند که به منزله پدر باشند چنان که بابا افضل کاشی و باباطاهر همدانی و امثال ایشان. و اتراک نیز «آقا» گویند. مانند «زنگی آقا» و «ادون آقا» که نام دو نفر از مشایخ خوارزم بوده و قبر ایشان زیارتگاه است. امیراین کلمه، صفت مشبّهه از اَمَرَ، یأْمُرُ و به معنی آمر، به صیغه اسم فاعل آن می آید یعنی کسی که متولی کار گروهی باشد؛ اگرچه اصالت و شرافت نداشته باشد و آن هماره در اعراب معمول بوده و از صدر اسلام تا عقب تر بر بزرگان و به خصوص خلفاء اطلاق می شده. لیکن بر پادشاهانی که عنوان خلافت نداشته اند گفته نمی شد، تا قرن هشتم، که ظاهرا در آن ایام برای نخستین بار به پادشاهان، امیر گفته اند مانند امیر تیمور و غیره. خاناز «فرهنگ آنندراج» چنین برآید که: خان بروزن «کان» لفظی است ترکی به معنی «شاه» و از این رو سلاطین ترک را «خان» گویند. لیکن در این دو سه سال اخیره، در عقب اسماء مردم ایران برای احترام درمی آورند. مُلادر «غیاث اللغات» گوید: آن مخفف ملاّء به صیغه مبالغه از «مَلَأَ ـ یَمْلَأُ» به معنی پُر بودن است. یعنی این کس پر از علم می باشد. و بعضی آن را مخفف «مولی» دانند. [البته] اشکالی [در این نظر [است که: استعمال «مولی» بعد از استعمال «ملا» بوده. الاّ این که بگوییم: نخست آن را به معنی مولی ـ مخفّفا و مصحفا ـ استعمال و بعد از آن، خود مولی را استعمال کرده اند. و ظاهرا آغاز استعمال آن در قرن هشتم هجری بوده که ملا قطب شیرازی و غیره گفته اند. میرزادر «حبیب السیر» در ضمن سلاطین سربداران فرماید: امیر لطف الله را میرزا می گفتند و معلوم نیست که پیش از او این لفظ را بر کسی اطلاق کرده باشند. و این میرزا لطف اللّه در سنه 757 کشته شده و بعد از آن در سده نهم متداول شده که فرزندان امیر تیمور گورکانی و اعقاب آنها را میرزا گفته اند. مانند میرزا شاهرخ و غیره... اوایل زمان صفویه، میرزا را در عقب اسماء شاهزادگان درآوردند [مثل] سلطان حسین میرزای بایقرا و طهماست میرزا و غیره... این قاعده تا کنون برقرار است. دیوان بیگیوی در هفته ای دو روز، مرجع شکایات مردمان خارج از دربار بوده، چه از اهل شهر و دیهات و چه از مردمان شهرهای دیگر که اگر از بیگلر بیگان و فرماندهان خود شکایتی داشتند به او می گفتند تا به عرض پادشاه برساند و رسیدگی بدان شود. قاضی عسکردر تذکرة الملوک فرماید: قاضی عسکر، در کشیک خانه دیوان بیگیان به حکم شرعی عساکر منصوره می رسیده و بعد از آن که صدر در اصفهان تعیین و مقرر شد که دیوان بیگی در حضور صدر به مرافعه شرعیه عباد اللّه رسد، آمدن قاضی عسکر به کشیک خانه دیوان بیگی متروک گردید و شغل قاضی عسکر در اواخر زمان صفویه منحصر به آن شد که عساکر نصرت متاثر، سوادار قام تنخواه مواجب خود را که به ممالک محروسه می فرستادند به مهر قاضی عسکر می رساندند [در غیر این صورت] سواد مزبور را اعتماد ننموده، تنخواه نمی دادند. ملا باشیمشار الیه، سرکرده تمام ملاها، درازمند سابقه سلاطین صفویه [بود]. ملاباشی گری منصب معینی نبود. بلکه افضل فضلای هر عصری در معنی ملاباشی، در مجلس پادشاهان، نزدیک به مسند، مکان معینی داشته، احدی از فضلاء و سادات، نزدیکتر از ایشان در خدمت پادشاهان نمی نشستند. و ایشان به غیر از استدعاء وظیفه به جهت مستحقین و رفع تعدی از مظلومین و شفاعت مقصرین و تحقیق مسایل شرعیه و تعلیم ادعیه و امور مشروعه، به هیچ وجه به کار دیگری دخل نمی کردند. نقیبنقیب در لغت به معنی شکافتن و نقیب به معنی شکافنده است و در اصطلاح علماء نسابه، نقیب کسی است که متولی امور سادات بوده و انساب قدماء و مولدین را ضبط کند تا سید اصلی از داخلی تمیز یابد. منبع : میرزا محمدعلی معلم حبیب آبادی ، مجلهگنجینه > شهریور 1383، شماره 42 صفحه 85 |
