گوهر لطایف / حکایات و لطایف اخلاقی

زیرکی و حزم

پرسیدند از عالمی: حَزْم چیست؟ گفت: تفکّر در عواقب امور. معاویه با عمرو عاص گفت: زیرکی تو چه حدّ دارد؟ گفت: در امری داخل نشدم مگر طریق بیرون شدن بدانستم. گفت: لیکن من در امری داخل نشوم که اراده بیرون شدن از او داشته باشم. و در حکمت گفته اند: اگر راهی گشاده بینی حذر کن مبادا راه بیرون شدن آن تنگ باشد.

و گفته اند: هرکه را حزم بر کارها تقدیم ندهد، او را عجز از کارها تأخیر دهد. اردشیر گفت: مرد روزگار نیست هرکه تفکّر در عواقب امور نکند. گفته اند: از عجیب ترین اشیاست، جاهلی که سالم ماند با تهوّر، و عاقلی که هلاک گردد با تحذّر.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرموده است: خدای را بندگان هست که می شناسد مردم را به نشان ها و علامت ها. بپرهیزید از فراست مؤمن که او نظر می کند به نور خدا. و گفته اند: هرکه منتفع نشود به گمان خویش منتفع نشود به یقین خویش. و گفته اند: متزاحم نگشت گمان ها بر امری پنهان مگر پرده از روی آن برداشت و او را مکشوف ساخت. و گفته اند: بر تو باد که بدگمان باشی. اگر صواب باشد، حزم و دور اندیشی باشد، و اگر خطا باشد، موجب سلامت باشد.

مشورت

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم گفت: مشاورت، حصنی است از ندامت و امنی است از ملامت. علی علیه السلام گفت: خوب وزیری است مشاورت و بد استعدادی است کار به سر خود کردن. گفته اند: هرکه مشورت کند با اهل نصیحت، سالم ماند از فضیحت. گفته اند: هیچ کس در جهان از مشورت زیان نکرد. شخصی گفته است: مردم سه گروه اند: بعضی صاحب رأی و عقل اند و به عقل و رأی خویش عمل کنند، و بعضی وقت درماندگی با صاحبان رأی و عقل مشورت نمایند، و بعضی سرگردان و بی سامان باشند نه هدایتی قبول کنند و نه مرشدی را اطاعت نمایند.

* * *

علی علیه السلام در عهد مالک اشتر می گوید: داخل مگردان در مشورت خود بخیل را که تو را از فضل بگرداند و به فقر بترساند. و نه بد دل را که تو را از کارها ضعیف سازد. و نه حریص را که در نظر تو تزئین دهد حرص را به جود که بخل و جُبْن و حرص، طبیعتی چندند متفرّق که جمع می کند آنها را بدگمانی به خدای عَزَّوَجلّ.

پیامبر فرموده است: روشنی مجویید به آتش شرک. یعنی با مشرکین مشورت مکنید. یحیی گفته است: در مشورت دوست و دشمن شرط نصیحت مراعات کن تا دوست از تو ممنوع گردد و دشمن از صواب رأی تو مرهوب. و گفته اند: احمق ترین مردم آن بود که از دوست گاه مشورت، یا از طبیب وقت مرض، یا از فقیه وقت شبهت، طالب رخصت باشد و او خود را فریب می دهد و زیان خویش می جوید.

کلام صواب

یکی از حکما گفته است: با هرکه مشورت کردم و بر من تکبّر کرد و من در نظر او خُرد گشتم و او بزرگواری گرفت و مرا خواری رسید. حذر کنید از مشورت هرچند تنگ گردد بر شما راه تدبیر و سلامت. این حکیم در این سخن، شرط نصیحت مراعات ننموده است که به سببی از اسباب آشفته بوده است و در این قضیّه، عمل بر مشورت او صواب نبود.

حضرت امیر علیه السلام فرموده: کلام حکما اگر صواب باشد دوا باشد، و اگر خطا باشد درد باشد. «هارون الرشید»، «مالک بن انس» را طلب نمود تا با او صحبت دارد. مالک گفت: هر که علم جوید به در علم آید. رشید بیامد و با او همراه نشست و بر دیوار تکیه زد. گفت: یا امیرالمؤمنین! بزرگ داشتن علم بزرگ داشتن خدای عَزَّ و علا است. رشید از جای برجست و پیش دو دست او به ادب بنشست. و «سفیان» را بطلبید. او بیامد و پیش دو دست رشید بنشست و با او سخن کرد. چون برفت. رشید گفت: ما تواضع کردیم علم مالک را و نفع یافتیم، و علم سفیان ما را تواضع کرد و نفع نیافتیم.

حقّ علم

هیچ کس حقّ علم هم چو خلیل پاس نداشت. به در هیچ کس و ناکس نرفت. از علم او شاگردان، دنیا و نعمت اندوختند و او تمام عمر به فقر و قناعت به سر برد. حجّ کرد و بازگشت و مردم حَرَمَیْن می گفتند: خلیل حج کرد و برگشت و هیچ کس او را نشناخت و مکان او ندانست. یکی از دانشمندان گفته است: بدترین امرا دورترین ایشان است از علما. و بدترین علما نزدیک ترین ایشان است از امرا.

روایت است که بدترین علما آن باشد که به در امرا رود، و بهترین امرا آن بود که به در علما آید.

علم و عمل

امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرمود: فهم کنید خبری که بشنوید فهم رعایت کردن نه فهم روایت نمودن، که راویان علم بسیارند و راعیان علم کم. علم بسیار در غیر طاعت خدای سبحان مادّه گناهان باشد. و گفته اند: علم آواز می دهد و می خواند عمل را. اگر اجابت کرد خوب، و اگر نه رحلت می کند.

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: سخت ترین مردمان در عذاب روز قیامت عالمی است که به علم خود منتفع نمی شود. و فرمود: سخت ترین مردم در ندامت وقت مرگ عالمان مقصّر و بزهکارند. و فرمود: یک فقیه سخت تر است بر شیطان از هزار عابد. و فرمود: هر که حدیث حفظ کند از امر دین خود، خدای تعالی ببخشد او را از اجر هفتاد صدّیق.

و فرمود: هرکه حفظ کند بر امّت من چهل حدیث، برانگیزد او را خدای عَزّ و جَل روز قیامت فقیه. گفته اند: نوادر علوم و اخبار، بشکافد ذهن ها را و بگشاید گوش ها را.

تفقّه در دین

پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هرگاه خدای عزّ و جل خواهد برای بنده نیکویی، فقیه گرداند او را در دین، و عارف سازد به عیوب نفس خود. و فرمود: هر چیزی را عمادی است و عماد دین فقه است.

سقراط گفت: هرکه صبر نکند بر تعلّم علم و تعب آن، صبر می کند بر شقاوت جهل و عیب آن. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: هر که علمی داند و بپوشاند، لجام کند او را پروردگار روز قیامت به لجامی از نار. و فرمود: قیام نشاید مگر برای صاحب علمی، یا صاحب سنّی، احترام کنید معلّم خود را، و احترام کنید متعلّم خود را.

شخصی به در عالمی آمد، گفت: از آنچه خدا تو را عطا کرده است مرا عطا کن. او را درهمی فرمود: گفت: من برای هُدا آمده ام نه عطا.

با اسکندر گفتند: چرا تعظیم معلّم بیش از پدر خود کنی؟ گفت: پدر، سبب حیات فانی من است و معلّم، سبب حیات باقی من. گفته اند: استخفاف معلّم خود نکند مگر سفله کم نامی یا ابله نادانی. یکی از علما گفته است: بر سه کس قیام نشاید: بر قاضی، روز مجلس، و بر کاتب، وقت امر و نهی، و بر مؤدّب، در مکتب خود. مسیح علیه السلام گفت: مگذارید حکمت را در غیر اهل او پس ظلم کرده باشید بر حکمت، وضع مکنید از اهل آن پس ظلم کرده باشید بر ایشان، هم چو طبیب حاذق باش که دوا آنجا نهد که سود دهد.

در یکی از کتب بنی اسرائیل مذکور است: میندازید گوهر پیش دست خوک ها، پس گام نهند بر او و نشناسند قیمت او. از عالمی پرسیدند: کدام علم، ضرر او بیش تر است؟ گفت: علمی که به سفله تعلیم دهند.

منبع : راغب اصفهانی مجله گنجینه > آبان 1382، شماره 32  ، صفحه 82