گوهر لطایف / حکایت پادشاهان
داددهی و دادخواهیچون نوشروان به پادشاهی بنشست، یونان دستور به وی نامه ای نبشت و گفت: ای ملک! کار ملوک بر سه حال است: یا داد دهد و داد نخواهد و این فضل است و پایگاه بزرگان است و یا داد دهد و داد بخواهد و این عدل است و درجه میانه است و یا داد ندهد و داد بخواهد و این درجه جور است. اکنون بنگر تا تو را کدام آرزوست، اختیار کن و دانم که ملک جز آن اختیار نکند که شاعر گفت:
روزی عبداللّه طاهر پدر را گفت: «تو چه گویی این دولت در خاندان ما چند باشد؟» گفت: «چندان که این بساط داد در ایوان ما گسترده است». داد مظلومقیصر روم نامه ای نبشت به نوشروان عادل که: «این پادشاهی جهان به چه سبب بر تو قرار گرفت بی آنکه خدای تعالی به تو وحی فرستاد یا کتابی؟» نوشروان گفت: «به چهار خصلت که آن را به جای آوردم پادشاهی بر من مقرر شد و خلق عالم مرا مطیع و فرمان بردار شدند: اول آنکه هیچ نااهلی را کار نفرمودم، دوم آنکه جانب خدای تعالی بر جانب خلق و خویش مقدم داشتم، سوم آنکه هیچ وعده خلاف نکردم، چهارم آنکه داد مظلوم از ظالم بستدم». قیصر روم چون این جواب شنید منقاد شد و گفت: «بهذا اُرسِلِت الرُّسُل وَ اُنزِلَتِ الکُتُب» (در این جهت انبیاء فرستاده شدند و کتاب ها نازل شدند.) هشام بن عبدالملک از ابوحازم پرسید که: «چیست تدبیر نجات در کار خلافت؟» گفت: «آنکه هر درمی که بستانی از جایی بستانی که حلال بود و جایی بنهی که به حق بود». گفت: «اینکه تواند کرد؟» گفت: «آنکه طاقت دوزخ ندارد و راحت بهشت طلبد». علامت ظفرافلاطون گوید: «هر پادشاه را که او را بر دشمن ظفر خواهد بود علامتی ظفر وی آن بود که به تن خویش قوی بود و به زبان خاموش بود و به دل با رأی و با تدبیر بود و با خرد بود و اندر ملک با شرف بود و در دل مردمان دوست بود اندر کارها به آهستگی بود و از روزگار گذشته با تجربت بود و اندر دین خدای تعالی با صلابت بود و هر پادشاه که این هنرها در وی بود در چشم دشمن مهیب بود و باهنر و بی عیب و چون قوت از خدای عزّوجّل بیند ـ اگر چه دشمنانش قوی باشند ـ آخر ظفر وی را بود». سقراط گوید: «هر پادشاهی که پادشاهی بر وی بخواهد ماندن علامت پادشاهی وی آن است که دین و عدل اندر دل وی دوست بود تا وی اندر دل رعیت دوست بود و خرد بر وی نزدیک تر تا خردمندان به وی نزدیک شوند و دانش را طلب کار بود تا دانایان بدو نزدیک شوند و هنرها را دور دارد تا عیب ها دور شود، و هر پادشاهی که این خصلت ها در وی نبود از پادشاهی خویش شادی نبیند». مصالحِ خلقنوشروان را عاملی بود سه هزار بار هزار درم افزون از خراج به نوشروان فرستاد تا خود را پیش او آبروی بیفزاید و جلدی و کفایت خویش فرا نماید. نوشروان بفرمود تا آن زیادت به خداوند آن باز دادند و آن عامل را بفرمود تا سیاست کردند. گویند بهرام گور روزگار خویش به دو نیم کرده بود، یک نیمه روزگار به کار ملک و مصالح خلق مشغول بودی و یک نیمه به نشاط و شکار و آسایش مشغول بودی و اندر همه پادشاهی وی کسی روزی تمام کار نکردی، نیم روز کار کردندی و باقی روز به آسایش مشغول شدندی. علم و دادارسطاطالیس را گفتند: «کرا سزاست از بزرگان که او را ملک خوانند به جز ایزد تبارک و تعالی را؟» گفت: «آن را که به فرّ ایزدی آراسته باشد». گفتند: «فرّ ایزدی چیست؟» گفت: «فرّ ایزدی، علم و داد و رادی و بردباری و کریمی و آمرزگاری و پاکی جان و پاکی تن و فزونی خرد و دانش و تیزهوشی و در یافتن هر چیزی و صورت تمام و فرهنگ و سواری و زین افزار بر کار بستن و مردانگی با دلیری و نیک خویی و آهستگی و دادستدی ضعیف از قوی و دوستی و مهتری نمودن و رای و تدبیر در کارها نگاه داشتن و اخبار بسیار خواندن و سیر ملوک دانستن؛ زیرا که این جهان باقی مانده دولت پیشینگان است که پادشاهی کردند و برفتند و هر کس به نام خویش نیک و بد یادگاری بماندند و صاحب دولتان آنهایند. که گنج این جهانی و آن جهانی نهادند؛ گنج این جهانی نام نیکویی است در میان مردم و گنج آن جهانی کردار نیک». منبع: نجم الدین رازی ، مجلهگنجینه > اردیبهشت 1384، شماره 50 صفحه 102 |
