گوهر لطایف / در ستایش خرد و دانش
گوهرِ عقل
افلاطون گفته است: بزرگ ترین گوهر، خرد است و گفتارِ خوب و زبانِ شیرین. حکما گفته اند: خرد، مُظاهر و معاون مردم است، در وقتِ سختی و دشواری و هرکه استظهارِ خودْ خرد را داند، به آرزو و مرادِ خود برسد و هرکه به مشورتِ خرد کار کند، هرگز پشیمان نشود.
بزرگی گوید: هنرِ مرد از نیکبختی و هنر نیکبختی از فردست، و هنر فردْ سلامت یافتن است و هنرِ سلامت، گذاشتن این جهان است به رضای خدای. رهنمونِ بزرگحکمای پارس گفته اند که خرد رهنمونی بزرگ است و پشتی قوی است و کلید دانش هاست و خوی نیکْ کار بندِ خرد است و چون خردمند را کاری پیش آید، خرد را معاون خود گرداند تا از آن مشقّت برهَد و از مضایقْ خلاص و نجات یابد. معاونِ جانحکیمان گفته اند: هرچیز را آلتی هست و آلت دانایانْ خرد است؛ و هرکسی را معاونی هست و معاونِ جانْ خرد است؛ و هرکسی را آرامشی هست و آرامش پرهیزگارانْ خرد است؛ و هرکسی را انبازی هست و انباز حکیمانْ خرد است؛ و خرد را بر بیناییِ چشمْ بباید گزیدن که خدای تعالی خرد را برای آن به مردم داده است تا هرچه به چشمِ سر نتواند دیدن، به چشم خرد باز بیند.
بزرجمهر گوید: بزرگ ترین گوهری، خرد است و نیکوترین پیرایه ای، شرم است و مهربان ترین دوستی، دانش است و بزرگ ترین تصنّعی، رِفق است. خصایلِ اهلِ خرددر خصایل اهل خردْ و آن ده خصلت است: خصلت اول: ترسیدن است از خدای تعالی در سِرّ و علانیه؛ و پیغامبر صلی الله علیه و آله می فرماید: ترسیدن از خدایْ، سر جمله حکمت هاست. و از فواید وی آن است که هرکه از خدایْ بترسد خدای تعالی هیبت او در دل خلایق نهد و هرکه از خدای نترسد، خدای تعالی او را در چشم مردم خوار و حقیر گرداند. و رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: هرکه از خدای تعالی بترسد جمله چیزها را ازو بترساند و هرکه از خدای تعالی نترسد، خدای تعالی او را از جمله چیزها بترساند. خصلت دوم: عقل را بر هوای نفس چیره داشتن است. و خدایْ می فرماید: وَ لا تَتَّبِعِ الْهَوی یعنی متابعتِ نفس مکن. و رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: آفَةُ الدِّینِ الْهَوی، یعنی آفتِ دین داریْ متابعتِ هواست. * * * خصلت سوّم: سخن را راست و به اندیشه گفتن است. و رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: فاضل ترین زبان ها زبان راست گفتارست. و حکما گفته اند: هرکه راستی را شعار خود گرداند، خدایْ در سِرّ و علانیه بر وی راست آرَد. خصلت چهارم: تدبیر کردن در کارهاست. و رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: اَلتَّدْبِیرُ نِصفُ الْمَعِیشَةِ و می فرماید: لا عَقْلَ کَالتَّدبیر. یعنی تدبیر کردن، یک نیمه معیشت است. و هیچ عقلی بهتر از آن نیست که زر به آتش بَرَند تا از غَشّ پاک گردد. و از فواید او آن است که هرکاری که به اندیشه آغاز کنند غالب و ظاهرْ آن باشد که به مقتضای ارادتْ به اتمام انجامد وهرکاری که از سَرِ شتاب و بی اندیشه آغاز کنند، حاصلِ وی جز ندامت و پشیمانی نبود. خصلت پنجم: تجرُبَت کردن و با خداوندانِ تجربت مشورت کردن. رسول صلی الله علیه و آله می فرماید: لا حکیمَ اِلاّ ذوتجرِبَةٍ؛ یعنی حقیقتِ کار نداند الاّ آن کس که تجربه کرده باشد و کیفیّت آن دانسته. و عرب مثال زده است: بر تو باد که با خداوندان تجربتْ مشورت کنی. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: هیچ استظهاری بهتر از مشورت نیست. و حکیمی گوید: هرچیز را به خرد حاجت است و خرد را به آزمایش حاجت است، و از فواید او آن است که تا کسی را در بیشتر افعال نیازمایند، بر وی اعتماد نشاید کردن و ایمن نشاید بودن که ایمنی از آزمایش توان یافتن. * * * خصلت ششم: گفتار خوب و زبان شیرین است. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: گفتار نیکو گفتن به مثابت صدقه دادن است. و از فواید او آن است که هرکه را زبانِ شیرین و گفتار خوب بود دوستی او در دل مردم ظاهر شود و مردم با وی دوستی و برادری کنند. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: هرکه را گفتار وی آهسته و خوب بود واجب شود با وی دوستی کردن. امیرالمؤمنین علی علیه السلام گفته است: هرکه را گفتارِ خوب و زبانِ شیرین بود، برادران او بسیار شوند. خصلت هفتم: شرم داشتن است. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: الحیاءُ مِنَ الایمان؛ و فرموده است: اَلْحیاءَ خَیرٌ کُلُّهُ؛ یعنی حیا از ایمان است و حیا در جمله احوالْ نیکوست و همگی حیا نیکوست. و از فواید او آن است که هر که را که حیا نبود از او وفا توقع نشاید داشت و بر وی اعتماد نباید کرد. ارستطالیس گفته است: با کسانی دوستی باید کردن که ایشان را حیا بود و آن کسی را که حیا و شرم نبود از وی دوستی نیاید. خصلت هشتم: وفق و مدارا کردن است. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: رأسُ العَقْلِ بَعدَ الایمانِ المُداراة. یعنی سَرِ خِرد بعد از ایمان به خدای تعالی، مدارا کردن است با مردم. و از فواید او آن است که هرکه رِفْقْ و مدارا عادت کند، به وسیلت صبر و آهستگی بهره خویش از دنیا با آسودگی یابد و به آخرت نیز ثواب بی نهایت یابد. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: هرکه را بهره ای از رفق بدادند او را بهره نیکی از دنیا و آخرت داده باشند. * * * خصلت نهم: تواضع کردن است علما و پیران را از برای شرفِ علم و پیری. رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: مَنْ تواضَعَ لِلّهِ رَفَعَهُ اللّه َ، یعنی هرکه برای خدای تعالی تواضع کند خدای عزّوجل وی را بزرگ گرداند و رفعتش زیادت کند. و از فواید او آن است که هرکه پیران را تواضع کند به شَرَفِ پیری برسد و در وقت پیریْ بزرگ و گرامی بود. و رسول صلی الله علیه و آله فرموده است: گرامی نداشت هیچ جوانیْ پیری را از برای شرفِ پیری او الاّ که خدای عزّوجل برگُمارد کسانی را که در وقت پیری او را گرامی و عزیز دارند. و درین حدیث هم بشارت است که متواضعان به پیری رسند و هم بشارت است که در وقت پیری گرامی باشند. خصلت دهم: آنکه هرکاری که آن کار در نفس خودْ واجب نباشد و اقدام بدان در متعارَفِ خلقْ مستحبّ نباشد و هیچ غرضی، حالی یا مالی بر وی موقوف نباشد، ترک آن کار بکند تا به حُسنِ اسلام موصوف باشد. چراغ روشندانش چون چراغِ روشن است که اگر چه بسیار چراغ ها ازو برافروزند، از وی هیچ کم نشود. چینیان گفته اند که: دانشْ آرایش دین و دنیاست و همه چیزها چون بسیار شود خوار و ارزان گردد، مگر دانش که هر چند بیشتر، عزیزتر.
حکما گفته اند: دانش به هنگام سختیْ دستگیر مرد است و به هنگام درماندگیْ یار و رفیق است و معاون و مُظاهر است. منبع: حسن بن محمد بن حسن قمی ، مجلهگنجینه > آبان 1383، شماره 44 ص 86 |
